Czy Terapia Może Zaszkodzić? O Retraumatyzacji i Pseudoterapii
- Trainer Misfit
- 29 cze
- 4 minut(y) czytania
Psychoterapia od dekad uznawana jest za jedną z najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń psychicznych, wspierania zdrowia emocjonalnego i rozwoju osobistego. Liczne badania kliniczne i metaanalizy potwierdzają jej skuteczność w redukcji objawów depresji, lęku, PTSD czy zaburzeń osobowości (Lambert, 2013). Jednak w cieniu sukcesów tego nurtu kryje się temat, o którym mówi się rzadko i niechętnie - sytuacje, w których psychoterapia nie tylko nie pomaga, ale wręcz szkodzi.
Pojęcie szkody psychoterapeutycznej obejmuje zarówno efekty uboczne terapii, jak i poważniejsze zjawiska, takie jak retraumatyzacja, pogorszenie stanu psychicznego, uzależnienie od terapeuty czy błędy wynikające z nieetycznego lub niekompetentnego prowadzenia terapii. W tym artykule przyjrzymy się temu zagadnieniu z perspektywy psychologii klinicznej, psychiatrii i badań nad efektywnością terapii.
Psychoterapia nie zawsze jest bezpieczna - skąd ten problem?
W powszechnym odbiorze terapia jest synonimem bezpieczeństwa i profesjonalnej pomocy. Na przykład badanie autorstwa Munder et al. (2019), oparte na ponownej analizie metaanalizy Cuijpersa i współpracowników (2018), potwierdza wysoką skuteczność psychoterapii w leczeniu depresji u osób dorosłych. Tymczasem dane z badań wskazują, że część pacjentów może doświadczać pogorszenia stanu psychicznego w trakcie lub po zakończeniu psychoterapii.
Problem ten może mieć różne przyczyny:
Niewłaściwie dobrana metoda terapeutyczna
Brak kompetencji terapeuty
Zbyt szybkie otwieranie traumatycznych wątków
Przekraczanie granic w relacji terapeutycznej
Pseudoterapie i alternatywne praktyki psychologiczne
Retraumatyzacja w psychoterapii
Jednym z najpoważniejszych zagrożeń jest ret traumatyzacja, czyli ponowne przeżycie traumy wskutek nieodpowiedniego prowadzenia procesu terapeutycznego. Dzieje się tak, gdy terapeuta zbyt szybko lub nieumiejętnie wprowadza klienta w bolesne doświadczenia z przeszłości, nie zapewniając mu jednocześnie bezpiecznego, kontrolowanego środowiska i odpowiednich narzędzi regulacji emocji (Van der Kolk, 2015).
Nie każde otwieranie trudnych tematów jest szkodliwe - wręcz przeciwnie, w dobrze prowadzonym procesie jest to element konieczny. Problem pojawia się, gdy:
Klient nie jest na to gotowy emocjonalnie.
Terapeuta nie zauważa objawów przeciążenia.
Brakuje strategii stabilizacji po sesji.
Wprowadzane są techniki wywołujące dysocjację bez ich wcześniejszego wyjaśnienia i omówienia.
Badania nad efektywnością terapii traumy jednoznacznie wskazują, że bezpieczne tempo pracy oraz wcześniejsze budowanie zdolności do samoregulacji zmniejszają ryzyko retraumatyzacji (Briere & Scott, 2014).
Pseudoterapia - kiedy pomoc okazuje się zagrożeniem
Osobnym, ale równie istotnym problemem są pseudoterapie - metody nieposiadające naukowego potwierdzenia skuteczności, często prowadzone przez osoby bez kwalifikacji psychoterapeutycznych. W Europie i USA popularność zyskały m.in. regresing, ustawienia hellingerowskie czy tzw. terapie duchowe.
Choć niektóre osoby deklarują po nich poprawę samopoczucia, to badania i analizy przypadków wskazują na liczne ryzyka:
Wywoływanie fałszywych wspomnień (Loftus, 1997)
Uzależnienie emocjonalne od „terapeuty”
Pogłębianie lęku i objawów dysocjacyjnych
Odsuwanie od profesjonalnej pomocy psychiatrycznej i psychoterapeutycznej
Niebezpieczne są też sytuacje, gdy alternatywne metody usiłują zastępować leczenie farmakologiczne w ciężkich zaburzeniach psychicznych, takich jak schizofrenia czy głęboka depresja.
Efekty uboczne psychoterapii - fakty z badań
W 2017 roku zespół Rozentala przeanalizował 70 badań dotyczących negatywnych efektów psychoterapii. Wykazano, że najczęstszymi niepożądanymi efektami były:
Wzrost poziomu lęku i depresji
Zwiększenie samokrytyki
Pogorszenie relacji interpersonalnych
Utrata wiary w możliwość poprawy
Zazwyczaj dotyczyło to osób z historią traumy lub zaburzeń osobowości, u których nieumiejętnie prowadzona terapia mogła działać destabilizująco.
Niewłaściwa relacja terapeutyczna
Bezpieczna i etyczna relacja między terapeutą a klientem jest fundamentem skutecznej psychoterapii. Jednak nie zawsze tak się dzieje. Zagrożenia to m.in.:
Nadużycia emocjonalne - terapeuta staje się autorytetem absolutnym, ignorując potrzeby i odczucia pacjenta.
Przekraczanie granic - np. wprowadzanie elementów relacji osobistej.
Uzależnianie pacjenta od terapii - gdy terapeuta nie wspiera budowania samodzielności, a pacjent latami funkcjonuje wyłącznie w oparciu o sesje terapeutyczne.
Te zjawiska nie tylko nie pomagają, ale mogą prowadzić do wtórnej traumy i utrwalenia niezdrowych wzorców relacyjnych (Gelso & Hayes, 2007).
Jak ograniczać ryzyko retraumatyzacji i szkód w terapii?
Z perspektywy współczesnej psychologii klinicznej kluczowe jest:
Edukowanie pacjentów o prawach i zasadach etycznych w terapii
Certyfikowanie i kontrola zawodowa terapeutów
Wczesna identyfikacja objawów przeciążenia emocjonalnego
Ustalanie tempa i zakresu pracy adekwatnie do możliwości klienta
Superwizja pracy terapeutycznej
W przypadku osób po ciężkich traumach niezbędne jest także wdrożenie procedur stabilizacji przed rozpoczęciem pracy z bolesnymi wspomnieniami (Herman, 1992).
Podsumowanie
Psychoterapia to skuteczne i wartościowe narzędzie w leczeniu zaburzeń psychicznych i pracy nad sobą, jednak jak każda ingerencja w psychikę, niesie ze sobą potencjalne ryzyko szkody. Problem retraumatyzacji, nieetycznych relacji terapeutycznych czy pseudoterapii wymaga większej świadomości społecznej, odpowiedzialności środowiska zawodowego i edukacji pacjentów.
Nie każda psychoterapia jest bezpieczna. Kluczowe jest, by nie traktować jej jako uniwersalnego remedium, lecz jako profesjonalną metodę wymagającą kwalifikacji, etyki i refleksji nad ryzykiem.
Bibliografia:
Briere, J., & Scott, C. (2014). Principles of Trauma Therapy: A Guide to Symptoms, Evaluation, and Treatment. SAGE.
Gelso, C. J., & Hayes, J. A. (2007). Countertransference and the Therapist's Inner Experience: Perils and Possibilities. Routledge.
Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery. Basic Books.
Lambert, M. J. (2013). Bergin and Garfield's Handbook of Psychotherapy and Behavior Change. Wiley.
Loftus, E. F. (1997). Creating false memories. Scientific American, 277(3), 70-75.
Rozental, A., et al. (2017). Negative effects of psychological treatments: A meta-analysis of randomized controlled trials. Clinical Psychology Review, 57, 33-44.
Van der Kolk, B. (2015). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking.
